Güvem eriği, bilimsel adıyla Prunus spinosa L., halk arasında “çakal eriği, kara erik, yaban eriği, gövem eriği veya kuş eriği” olarak da bilinen Rosaceae (gülgiller) familyasına ait dikenli bir çalı bitkisidir.
Bu makale üç başlıktan oluşmaktadır; ilk başlık güvem eriği bitkisinin özelliklerini kapsarken, sayfanın daha aşağısında yer alan başlıklar sağlığa faydalarını ve gelecek potansiyellerini kapsamaktadır.
Güvem Eriği Bitkisinin Özellikleri
Güvem eriği, Türkiye’nin hemen her bölgesinde yaygın olarak görülen bir erik türüdür ve kırsal alanlarda doğal olarak yetişir.
Anavatanının Anadolu ve Kafkasya’nın olduğu bilinen bu bitki, Batı, Orta ve Kuzey Anadolu, Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Kafkasya ve Kuzeybatı İran gibi bölgelerde de yaygın bir dağılıma sahip olup 2200 metre rakıma kadar doğal olarak yetişmektedir.
Türkiye’de ise Adana, Amasya, Ankara, Balıkesir, Çanakkale, Edirne, Kars, Kocaeli, Kütahya, Manisa, Sivas ve Zonguldak gibi birçok ilimizde yayılım göstermektedir.
Güvem eriği, soğuk hava koşullarına ve kuraklığa dayanıklı bir bitkidir ve farklı toprak türlerinde yetişebilir. Özellikle orman kenarlarında, açık alanlarda ve çalılıklarda doğal olarak bulunur. Fakir topraklarda bile kolayca yetişmesi, bu bitkiyi ekolojik çeşitliliğin korunması açısından değerli kılar.
Güvem eriği, genellikle 3-4 metre yüksekliğe ulaşabilen dikenli bir çalı veya küçük ağaç şeklinde doğada yabani olarak büyüyen bir bitki türüdür. Mart-Mayıs ayları arasında beyaz yapraklı çiçekler açan güvem eriği, Haziran-Eylül döneminde meyve verir.
Yaprakları koyu yeşil, oval ve kenarları dişlidir, meyveleri ise çapı 1-2 cm olan, mor-siyah renkte küçük, yuvarlak ve buruk bir tada sahiptir. Meyvesinin kabuğu, mavi ile mor renklerinin karışımından oluşurken, iç kısmı yeşil tonlarına benzer bir renktedir.
Güvem eriği, büyük çekirdekleri ve keskin, ekşi tadı ile bilinmektedir. Bu nedenle doğrudan tüketimi pek tercih edilmez. Ancak, reçel, marmelat, şerbet, komposto, sirke, meyve suyu ve turşu gibi birçok farklı şekilde değerlendirilebilmektedir. Sonbaharda olgunlaşan meyveler, özellikle ilk soğukların ardından buruk tadını kaybetmeye başlar.
Ayrıca ekşi tadı nedeniyle gıda endüstrisinde likör gibi alkollü içeceklerin üretiminde de kullanılmaktadır. Güvem eriğinin kurutulmuş çiçekleri ise eski zamanlardan beri çay yapımında tercih edilmektedir. Zengin besin içeriği ve sağlık açısından sunduğu faydalarla, geleneksel tıptan modern gıda endüstrisine kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir.
Güvem Eriğinin Sağlığa Faydaları
Biyoaktif bileşenler bakımından zengin olan güvem eriği, sağlık açısından sunduğu çok yönlü faydalarla geleneksel tıpta önemli bir yere sahiptir.
Fitoterapi alanında güvem eriği,
- öksürük tedavisinde,
- antispazmodik (iç organların duvarlarını kaplayan düz kasları gevşetmeye yardımcı etki; spazm önleyici etki)
- antiinflamatuar etkileriyle (iltihap ve ödemi azaltıcı etki) sıkça kullanılmaktadır.
Güvem eriği, antosiyaninler ve klorojenik asit gibi bileşikler sayesinde antiinflamatuar ve antimikrobiyal özelliklere sahiptir. Bu etkiler, iltihaplanma ve enfeksiyon riskini azaltabilir. Antioksidanlar, hücresel hasarı önleyerek kanser, diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar gibi kronik rahatsızlıkların gelişimini engelleyebilir.
Farmasötik özellikleri sayesinde 19. yüzyıldan bu yana tanınmakta olan bu bitki, antiinflamatuar etkisinden faydalanmak amacıyla, ağız ve yutak mukozasında gargara şeklinde uygulanabilmektedir. Güvem eriğinden elde edilen şurup, diş eti ve bademcik iltihaplarının tedavisinde eskiden beri yaygın olarak tercih edilmektedir.
Bu meyvenin yaprakları kabızlık sorunlarının giderilmesinde, meyveleri kanama durdurucu ve müshil etkisiyle, çiçekleri ise kurt düşürücü ve idrar söktürücü özellikleriyle öne çıkar.
Güvem eriğinin çiçekleri;
- solunum yolu hastalıkları,
- hazımsızlık,
- şişkinlik,
- mide krampları,
- bağırsak rahatsızlıkları,
- ödem,
- böbrek ve
- mesane problemleri gibi pek çok durumda kullanılmaktadır.
Güvem eriğinin tıp, eczacılık ve gıda sektörlerinde yaygın olarak kullanılmasının temel sebebi vitaminler, karoten, esansiyel yağlar ve organik asitler gibi değerli bileşenler içermesidir. Bunun yanında, güçlü antioksidan özelliklere sahip birçok antosiyanin içerdiği için kardiyovasküler hastalıkların önlenmesinde de büyük öneme sahiptir.
Güvem eriğinin, yüksek antioksidan içeriği, bağışıklık sistemini destekler ve serbest radikallerle mücadele ederek oksidatif stresi azaltır. Meyveleri, antosiyaninler, fenolik bileşikler, flavonoidler, mineraller ve organik asitler açısından zengindir. Meyve, A ve C vitamini de içermektedir. Bu yönleriyle, güvem eriğinin bağışıklık sistemini güçlendirdiği ve metabolizmayı canlandırdığı bilinmektedir.
Malik asit, kafeik asit ve klorojenik asit gibi bileşikler, meyvenin kendine özgü ekşi tadını verir ve sağlığa olan faydalarını artırır.
Yapılan çalışmalarda, meyvede en baskın fenolik bileşenin klorojenik asit olduğu belirlenmiştir. Gallik asit, proto-catechuic asit, vanilik asit, ferulik asit ve benzoik asit de güvem eriğinde farklı oranlarda tespit edilen fenolik bileşiklerdir.
Güvem eriği potasyum, fosfor, demir, magnezyum, kükürt, sodyum ve kalsiyum gibi mineraller bakımından da zengin bir kaynaktır. Yapılan çalışmalarda az miktarda selenyum ve çinko da barındırdığı tespit edilmiştir.
Bu bitkinin çiçekleri de flavonlar ve glikozitler bakımından oldukça güçlüdür. Bilindiği gibi fenolik bileşikler ve potasyum, kalp sağlığını destekler. Ayrıca antioksidan etkilerinden dolayı, kötü kolesterol seviyelerini düşürmeye ve damar sağlığını korumaya yardımcı olur.
Güvem eriğinin lifli yapısı, bağırsak hareketlerini düzenler ve kabızlık gibi sorunları hafifletir. Ayrıca organik asitler ve prebiyotik özellikler, bağırsak mikrobiyotasını destekleyerek genel sindirim sistemimize katkı sağlar.
Editör Notu: 2017 yılında çalışma ekibimizle birlikte yapmış olduğumuz bir araştırmada, güvem erikli dondurma üretip bazı özelliklerini incelemiştik.
Dr. Halil İbrahim AKGÜL
Araştırma sonucunda, güvem eriği ilavesinin dondurmada antioksidan etkiyi anlamlı ölçüde artırdığını, duyusal analizler sonucunda beğenilen bir tat ortaya çıktığını ve güvem eriğinin boyacı özelliğinin çok yüksek olduğunu; dolayısıyla doğal bir renklendirici olarak gıda sanayiinde kullanılabileceğini tespit etmiştik.
Çalışma, 2019 yılında International Journal of Food Engineering adlı hakemli bilimsel dergide yayınlanmıştı. İlginizi çekerse, çalışma hakkında daha detaylı bilgi için makaleyi okuyabilirsiniz (İngilizce); Urkek B., Sengul M., Akgul H.I., Erkaya Kotan T., 2019. Antioxidant Activity, Physiochemical and Sensory Characteristics of Ice Cream Incorporated with Sloe Berry (Prunus spinosa L.)
Güvem Eriği Tüketimi ve Gelecek Beklentisi
Güvem eriği (Prunus Spinosa L.), besin değeri ve sağlık açısından sunduğu faydalarla dikkat çeken, fonksiyonel gıdalarda ve doğal sağlık ürünlerinde değerlendirilebilecek bir meyve olarak karşımıza çıkar.
Güvem eriği, doğal ortamlarda kendiliğinden yetişmesi nedeniyle ekonomik olarak sürdürülebilir bir kaynaktır. Anadolu’nun kırsal bölgelerinde halk tarafından toplanarak ev yapımı ürünlerde değerlendirilir.
Farklı bölgelerden toplanan güvem eriği örnekleri üzerinde yapılan araştırmalar, meyvenin biyokimyasal içeriğinin ve tat profilinin yetiştiği bölgeye bağlı olarak değişiklik gösterdiğini ortaya koymuştur. Bu özellik, bitkinin genetik çeşitliliği ve çevresel faktörlere adaptasyonu hakkında bilgi verirken, farklı kullanım alanlarında değerlendirilebilme potansiyelini artırır.
Fonksiyonel gıda üretiminde güvem eriği önemli bir yere sahiptir. Probiyotik takviyelerle birlikte kullanıldığında bağırsak sağlığını destekleyen etkileri artırabilir. Ayrıca, doğal antioksidan kaynakları arasında gösterildiği için, işlenmiş gıdalarda koruyucu olarak kullanılma potansiyeli bulunmaktadır.
Son yıllarda yapılan çalışmalarda bu meyvenin bazı kanser türlerine etkisi araştırılmaktadır. Elde edilen sonuçlara göre güvem eriğinin beyin kanseri hücrelerinde etkisi olduğu belirlenmiştir.
Endüstriyel ölçekte ise bu bitki, yerel ekonomilerin desteklenmesine katkıda bulunabilir. Güvem eriğinin özellikle organik tarım uygulamalarında artan bir önemi vardır. Bunun nedeni ise düşük bakım maliyetleri ve çeşitli toprak koşullarına uyum sağlayabilmesi nedeniyle tercih edilen bir bitki türü olmasıdır.
Güvem eriği yalnızca gıda ve ilaç endüstrisi için değil ekolojik açıdan da önemli bir bitki türüdür. Güvem eriği çalılık alanlarda erozyonu önlemeye yardımcı olur ve biyolojik çeşitliliği destekler. Yoğun çalı yapısı kuşlar ve diğer yaban hayvanları için barınak sağlar. Aynı zamanda, arılar için nektar kaynağı olarak polinasyon sürecine katkıda bulunur. Sonuç olarak, çiçekleri arılar için nektar kaynağı olurken, meyveleri kuşlar ve memeliler için besin kaynağı olarak önemlidir.
Zengin biyokimyasal içeriği, antioksidan özellikleri ve çok yönlü kullanımı, bu bitkiyi hem geleneksel hem de modern gıda ve sağlık uygulamalarında önemli bir kaynak yapmaktadır. Daha fazla araştırma ve geliştirme çalışması, güvem eriğinin potansiyelini artırabilir ve bu değerli bitkinin sürdürülebilir şekilde değerlendirilmesine katkıda bulunabilir. Güvem eriği hem sağlık hem de ekonomik açıdan önemli bir yerel kaynak olarak daha fazla ilgi görmeyi hak etmektedir.
Sağlık açısından oldukça faydalı bir diğer yabani meyve;
Kızamık Meyvesi (Berberis vulgaris L.); Özellikleri ve Sağlığa Faydaları
Kaynaklar
Ercisli, S. 2004. A short review of the fruit germplasm resources of Turkey. Gen. Res. Crop Evol. 51, 419–435.
Erturk, Y., Ercisli, S., Tosun, M. 2009. Physico-chemical characteristics of wild plum fruits (Prunus spinosa L.). International Journal of Plant Production, 3 (3): 89-92.
Çelik, F., Gündoğdu, M., Alp, S., Muradoğlu, F., Ercişli, S., Gecer, M.K. Canan, I. 2017. Determination of phenolic compounds, antioxidant capacity and organic acids contents of Prunus domestica L., Prunus cerasifera Ehrh. and Prunus spinosa L. fruits by HPLC. Acta Chromatographica 29(4):507-510.
Karakas N, Okur ME, Ozturk I, Ayla S, Karadag AE, Polat DÇ. 2019. Antioxidant Activity of Blackthorn (Prunus spinosa L.) Fruit Extract and Cytotoxic Effects on Various Cancer Cell Lines. Medeni Med J. 34(3):297-304.
İlhan, G. 2023. Sensory evaluation, biochemical, bioactive and antioxidant properties in fruits of wild blackthorn (Prunus spinosa L.) genotypes from northeastern Türkiye. Horticulturae 9(9):1052.
Be First to Comment