Berberidaceae familyasına ait olan kızamık (Berberis vulgaris L.), 1-2 metre boylarında bodur ve çalı formunda bir bitkidir ve Dünya’da bulunduğu 5-6 ülkeden biri Türkiye’dir.
Bu makale iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda, kızamık bitkisi ile ilgili genel bilgiler verilmiştir. İkinci kısımda, yani daha aşağıdaki kısımda ise kızamık bitkisinin sağlığa faydaları ve tüketimi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
Kızamık meyvesi parlak kırmızı-pembe renkte ve yaklaşık 1 cm uzunluğundadır. Boyut olarak bir pirinç tanesinden biraz daha büyüktür denilebilir. Kızamık meyvesi, ekşi bir tada sahiptir. Ancak kızamık meyvesinin suyu, yeryüzünde içebileceğiniz en lezzetli meyve sularından biridir.
Kızamık meyvesi Türkiye’de farklı yörelerde yerel olarak; kadın tuzluğu, karamık, diken üzümü, karamuk, sarıçalı, çobantuzluğu, it tuzluğu, ekşimen, garamık, zibike, çoban ekmeği ve tavşan ekmeği gibi farklı isimlere sahiptir.
Kızamık bitkisi Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın birçok yerinde, ülkemizde ise Kuzey Anadolu Bölgesi’nde kendiliğinden yetişmektedir. Kızamık bitkisi kışın yapraklarını döken çalı formundadır ve en çok 2 metreye kadar uzayabilmektedir.
Kızamık meyvesinin yaprak dizilişleri sarmal, tek ya da buket şeklinde bulunmaktadır. Genellikle açık yeşil renginde, kısa saplı, oval, derimsi yapılı, kızılı andıran kenarları olan, batıcı ve dişli bir yaprak yapısına sahiptir.
Bileşik salkım ya da alkım görünümünde çiçekleri bulunmaktadır. İlaveten, 6 adet çanak ve taç organın yanı sıra 6 adet erkek ve 1 dişi organ bulunmaktadır. Meyve üzümsü, kırmızı-sarı veya koyu kırmızı renklerde olmaktadır. Meyvelerin boyları yaprakların yarısı kadar olup 2-3 tohumlu, kısa sürgünlerin altında konumlanmaktadır.
Kızamık meyvesinin bazı türleri gölgelik yerler, humuslu, nemli topraklarda yetişirken bazı türleri de güneşli yerler ve kuru topraklarda da iyi yetişmektedir.
Kızamık bitkisinin çoğu türü, albenili çiçekleri ve meyvelerinden ötürü süs bitkisi olarak yetiştirilir ve meyveleri kuşlar için değerli bir besin kaynağıdır.
TÜBİVES (Türkiye Bitki Verileri Servisi) verilerine göre bu bitkinin Türkiye’de doğal olarak yetiştiği alanlar İstanbul, Kastamonu, Artvin, Samsun, Tokat, Giresun, Gümüşhane ve Bayburt’tur.
Farmakolojik ve kimyasal ihtivası ve özellikleri üzerinde bilimsel çalışmalar halen devam etmekte ve araştırma konusu olmaktadır.
Kızamık (Berberis vulgaris L.)’ın Sağlığa Faydaları
Kızamık bitkisi, yöre insanları tarafından geleneksel tedavi uygulamalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin Türkiye’de yöresel olarak anti bakteriyel, ateş düşürücü, kaşıntı ve alerjiyi giderici, ritim bozukluklarını düzenleyici özelliklerinden dolayı kızamık bitkisinden faydalanılmaktadır. Bunun yanı sıra, Kızamık bitkisinin yetiştiği yörelerde, kızamığı tüketen yöre insanları ile yapılan görüşmelerde, genellikle şeker hastalığına ve tansiyona iyi geldiği ifade edilmektedir.
Kızamık meyvesi diğer birçok yabani meyve gibi müthiş bir antioksidan kaynağı olarak bilinmektedir. Yapılan birçok bilimsel çalışmada antioksidan aktivitesinin oldukça yüksek olduğu bildirilmektedir.
Bunun yanı sıra yüksek oranda fenolik ve antosiyanin bileşiklere sahiptir. Ayrıca yapısında askorbik asit (vitamin C), vitamin K, reçine, tanen, birkaç triterpenoid, çok sayıda fitokimyasal madde, 10’dan fazla fenolik bileşik ve 30’dan fazla alkaloid içermektedir. Berberin, berbamin, jatrorrhizin, columbamin, berberubin, oksikantin ve palmatin gibi önemli alkoloidleri yapısında bulundurmaktadır.
Kızamık meyvesinin potasyum, kalsiyum, magnezyum ve fosfor içeriğinin de birçok kültür bitkisine oranla daha yüksek olduğu bildirilmektedir.
Ayrıca, kuersetin ve kamferol gibi flavonoidleri ihtiva etmektedir. Buradan hareketle, kızamık meyvesinin iyi bir biyoaktif fitokimyasal kaynağı olduğu söylenebilir.
Kızamık meyvesinin anti-allerjik, inflamasyon ve ödem azaltıcı, damar genişletici, antimikrobiyal, antioksidan ve antitrombotik gibi pek çok etkisi bulunmaktadır. Ayrıca, meyve içeriğindeki fenolik asitlerin, özellikle kanser ve koroner kalp hastalıkları gibi ölümcül hastalıklara karşı koruyucu etkide bulunma potansiyeli bulunduğu da bildirilmektedir.
Akademik çalışmalardan elde edilen verilere göre, kızamık meyvesinin deri hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları, kalp rahatsızlıkları ve hatta psikiyatrik rahatsızlıklar gibi birçok hastalığın tedavisinde kullanılabilme imkanı bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, karaciğer hastalıklarının tedavisinde ve safra kesesi ile ilgili rahatsızlıklarda da kullanılabileceği; diyabet hastaları için, özellikle de tip 2 diyabet hastalarında oldukça faydalı sonuçlar verdiği bildirilmektedir.
Yapraklarının soğuk algınlığı tedavisinde kullanıldığı ve idrar yolları rahatsızlıklarında olumlu etkilerinin olduğu ifade edilmektedir.
Kök ve kök kabukları ishal yapıcı, bağırsak temizleyici, diüretik, ateş düşürücü ve antiseptik özelliklere sahiptir. Kızamık bitkisinin kökleri halk arasında “amberparis kökü” olarak bilinmektedir ve yöre insanları tarafından iştah açıcı, kuvvet verici ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır.
Bununla birlikte, bu bitkinin bazı cilt hastalıklarında ve yaralarda krem formunda kullanılabileceği de belirtilmektedir.
Meyve, yaprak ve kök kısımları ile ayrı ayrı değerlendirildiğinde tıbbi olarak;
- antimikrobiyal,
- antiemetik,
- antipiretik,
- anti-pruritik,
- antioksidan,
- antiinflamatuar,
- hipotansif,
- antiaritmik,
- sedatif,
- antinosiseptif ve
- antikolinerjik etkiye sahiptir.
Bu bağlamda, kızamık bitkisinin;
- kolesistit,
- sarılık,
- dizanteri,
- leishmaniasis (şark çıbanı),
- sıtma,
- safra taşı,
- hipertansiyon,
- iskemik kalp hastalıkları,
- kardiyak aritmiler ve kardiyomiyopati,
- ishal,
- yüksek ateş,
- iştahsızlık gibi hastalık ve rahatsızlıkların tedavisinde kullanım imkanı bulunmaktadır.
Kızamık Meyvesi Tüketimi
Yabani bitkiler ve meyveler genellikle bulunduğu bölgenin yerel halkı tarafından bilinmekte ve kullanılmaktadır.
Bu nedenle çok değerli olan birçok yabani meyve yaygın olarak tanınmamaktadır. Ayrıca özellikleri tam olarak ortaya çıkarılmadığı için yeterli ilgiyi görmemekte ve değerlendirilememektedir.
Kızamık meyvesi, uzun yıllardan beri yöresel ve geleneksel olarak gıda katkı maddesi olarak ya da tedavi amaçlı kullanılmaktadır. Kök ve kök kabuklarından yapraklarına ve meyvelerine kadar bütün kısımları farklı şekillerde değerlendirilmektedir.
Yöre insanları, kızamık bitkisinin yapraklarının ilkbaharda toplandığını, meyvelerinin ise genel olarak Eylül sonunda olgunlaştığını ifade etmektedir.
Kızamık meyvesi, bulunduğu yörede yaşayan kişilere ve beslenme alışkanlıklarına bağlı olarak farklı şekillerde tüketilmektedir. Birçok yörede kış aylarında meyve suyu olarak tüketildiği tespit edilmiştir. Ancak hemen her yörede ağırlıklı olarak saf bitki çayı olarak değil de, çeşitli bitki çaylarının içine katılarak tüketildiği belirlenmiştir.
Gıda endüstrisinde reçel, marmelat, tatlı ve şarap üretiminde; bunun yanı sıra bitkinin kök, kabuk kısımları ve meyveleri ise çay olarak değerlendirilebilmektedir.
Görüldüğü üzere, kızamık sağlık açısından birçok faydaları bulunan, çok değerli bileşenlere sahip olan ve besleyicilik değeri yüksek olan bir bitkidir. Bu bitkinin kullanımının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Örneğin mevcut meyve çaylarının içine içerik olarak zenginleştirme amacı ile katılabilme potansiyeli yüksektir.
Sağlık açısından birçok öneme sahip olan yabani bitkilerin/meyvelerin tüketiminin yeni nesillere aktarılması sağlanmalıdır. Besleyicilik değeri yüksek olan ve önemli kullanım alanına sahip olan bu meyvelerin ülkemizin birçok yöresinde tanınmadığı ve gereken ilgiyi görmediğini söyleyebiliriz.
Bu yabani meyve türlerinden pulp, nektar, marmelat, çay, meyve ekstraktı gibi ürünler elde edilebilir. Ayrıca diğer meyve ve sebze sularının vitamince zenginleştirilmesi yanında, pasta ve şekerleme sanayinde dolgu maddesi olarak yararlanılabilir.
Kaynak:
Karabulut, A. (2018). Bayburt ilinde doğal olarak bulunan Berberis vulgaris L. ve Berberis crataegina DC. yabani meyvelerinin biyokimyasal karakterizasyonu. Yüksek Lisans Tezi. Bayburt Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Ana Bilim Dalı
Bu yazı da ilginizi çekebilir;
Kara Kuşburnu (Rosa pimpinellifolia L.)’nun Sağlığa Faydaları
Be First to Comment