Berberidaceae familyasına ait olan Kızamık (Berberis vulgaris) 1-3 m boylarında bodur ve çalı formunda bir bitkidir ve Dünyada bulunduğu 5-6 ülkeden biri Türkiye’dir.

Son yıllarda birçok hastalığın meydana geldikten sonra tedavi edilmesinden ziyade hastalıklara yakalanmamak amaçlı uygulamalar öne çıkmaktadır. Bunu başarmanın yollarından biri de hastalıklara karşı vücudun direncini artıran, hastalıklara sebep olan etkenleri minimize eden ya da tamamen ortadan kaldıran besin maddelerinin/bileşenlerinin vücuda alınmasıdır.

Bu bileşenlerden bazıları antioksidanlar ve fenolik bileşenlerdir. Bu bileşenlerin doğal olarak bulunduğu besin kaynaklarının başında meyveler gelmektedir. Ancak bu konuda kültüre alınmamış yabani meyveler daha fazla tercih edilmektedir.

Yabani bitkiler ve meyveler genellikle bulunduğu bölgenin yerel halkı tarafından bilinmekte ve kullanılmaktadır. Ayrıca farklı bölgelerde yetişen aynı yabani bitkiler yörelere göre farklı şekillerde isimlendirilmekte ve tüketilmektedir.

Bu nedenlerle çok değerli olan birçok yabani meyve yaygın olarak tanınmamaktadır. Ayrıca özellikleri tam olarak ortaya çıkarılmadığı için yeterli ilgiyi görmemekte ve değerlendirilememektedir.

Bu kapsamda ele alınabilecek meyvelerden bir tanesi de “Kızamık” olarak bilinen ve Latincede Berberis vulgaris L. olarak adlandırılan bitkidir.

Kızamık meyveleri pembe renkte, yaklaşık 10 mm (1 cm) uzunluğundadır. Bitki uzun ve kırmızı renkli bir çalıdır. Bu meyvenin 200 civarında türü olduğu bilinmektedir.

Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın birçok yerinde, ülkemizde de Kuzey Anadolu Bölgesi’nde kendiliğinden yetişen bu bitki en çok 2 metreye kadar boylanabilen ve kışın yapraklarını döken bir çalı türüdür.

Üçlü gruplar halinde bulunan dikenleri ve parlak kırmızı renkli meyveleri vardır. Halk arasında iştah açıcı, kuvvet verici ve ateş düşürücü olarak kullanılan kökleri genellikle “amberparis kökü” olarak bilinir.

Ayrıca çoğu türü albenili çiçekleri ve meyvelerinden ötürü süs bitkisi olarak yetiştirilir ve meyveleri kuşlar için değerli bir besin kaynağıdır. Yapısında berbamin, berberin, berberubin gibi alkoloidler yer alır.

Kızamık meyvesi Türkiye’de farklı yörelerde yerel olarak; diken üzümü, karamuk, sarıçalı, çobantuzluğu, it tuzluğu, ekşimen, garamık, zibike, çoban ekmeği, tavşan ekmeği gibi de isimlendirilmektedir.

İlaveten kadın tuzluğu ya da karamık olarak da bilinmektedir. Bu bitkinin faydaları oldukça fazla olduğundan doğal bir alternatif tıp ürünü olarak da değerlendirilebilmektedir.

Bulunduğu yerlerdeki yöre insanları tarafından geleneksel tedavi uygulamalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin Türkiye’de yöresel olarak anti bakteriyel, ateş düşürücü, kaşıntı ve alerjiyi giderici, ritim bozukluklarını düzenleyici özelliklerinden dolayı kızamık bitkisinden tıbbi amaçlı olarak faydalanılmaktadır.

Ayrıca kızamık, uzun yıllardan beri yöresel ve geleneksel olarak gıda katkı maddesi olarak ya da tedavi amaçlı kullanılmaktadır. Bu bitkinin kök ve kök kabuklarından yapraklarına ve meyvelerine kadar bütün kısımları farklı şekillerde değerlendirilmektedir.

Farmakolojik ve kimyasal ihtivası ve özellikleri üzerinde bilimsel çalışmalar halen devam etmekte ve araştırma konusu olmaktadır.

Kızamık meyvesinin yaprak dizilişleri sarmal, tek ya da buket şeklinde bulunmaktadır. Genellikle açık yeşil renginde, kısa saplı, oval, derimsi yapılı, kızılı andıran kenarları olan, batıcı ve dişli bir yaprak yapısına sahiptir.

Bileşik salkım ya da alkım görünümünde çiçekleri bulunmaktadır. İlaveten, 6 adet çanak ve taç organın yanı sıra 6 adet erkek ve 1 dişi organ bulunmaktadır. Meyve üzümsü, kırmızı-sarı veya koyu kırmızı renklerde olmaktadır. Meyvelerin boyları yaprakların yarısı kadar olup 2-3 tohumlu, kısa sürgünlerin altında konumlanmaktadır.

Kızamık, rengi ateş kırmızısı, hafif uzun, oval görünüme sahip şekli, ekşi bir lezzete sahip bir meyvedir. Kızamık meyvesinin bazı türleri gölgelik yerler, humuslu, nemli topraklarda yetişirken bazı türleri de güneşli yerler ve kuru topraklarda da iyi yetişmektedir.

TÜBİVES (Türkiye Bitki Verileri Servisi) verilerine göre bu bitkinin Türkiye’de doğal olarak yetiştiği alanlar İstanbul, Kastamonu, Artvin, Samsun, Tokat, Giresun, Gümüşhane ve Bayburt’tur.

Kızamık (Berberis vulgaris)’ın Sağlığa Faydaları

Kızamık bitkisi diğer birçok yabani meyve gibi müthiş bir antioksidan kaynağı olarak bilinmektedir. Yapılan birçok bilimsel çalışmada antioksidan aktivitesinin oldukça yüksek olduğu bildirilmektedir.

Bunun yanı sıra yüksek oranda fenolik ve antosiyanin bileşiklerine sahiptir. Ayrıca yapısında askorbik asit (vitamin C), vitamin K, reçine, tanen, birkaç triterpenoid, çok sayıda fitokimyasal madde, 10’dan fazla fenolik bileşik ve 30’dan fazla alkaloid içermektedir. Berberin, berbamin, jatrorrhizin, columbamin, berberubin, oksikantin, palmatin önemli alkoloidleri yapısında bulundurmaktadır.

Ayrıca, kuersetin ve kamferol gibi flavonoidleri de ihtiva etmektedir. Buradan hareketle yüksek oranda içeriğinden dolayı kızamık meyvesinin iyi bir biyoaktif fitokimyasal kaynağı olduğu söylenebilir.

Bitkinin antioksidan özelliği sayesinde anti-allerjik, antienflamatuvar, vasodilator, antimikrobiyal, antioksidan, antitrombotik gibi pek çok etkisi bulunmaktadır Ayrıca, meyve içeriğindeki fenolik asitlerin, özellikle kanser ve koroner kalp hastalıkları gibi ölümcül hastalıklara karşı koruyucu etkide bulunma potansiyeli bulunduğu da bildirilmektedir.

Bu bitkilerin tüm kısımları tıbbi olarak, tonik, antimikrobiyal, antiemetik, antipiretik, anti-pruritik, antioksidan, antiinflamatuar, hipotansif, antiaritmik, sedatif, antinosiseptif, antikolinerjik, kolesistit, kolelitiazis, sarılık, dizanteri, leishmaniasis, sıtma, safra taşları, hipertansiyon, iskemik kalp hastalıkları, kardiyak aritmiler ve kardiyomiyopatilerde kullanılmaktadır. Ayrıca, ishal tedavisinde, ateş azaltılmasında, iştahı iyileştirmek ve mide rahatsızlığını gidermek amacıyla da kullanılmaktadır.

Bazı akademik çalışmalara göre kızamık meyvesi deri hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları, kalp rahatsızlıkları ve hatta psikiyatrik rahatsızlıklara kadar birçok hastalığın tedavisinde kullanılabilmektedir.

Bunun yanı sıra kardiyovasküler hastalıklarda, karaciğer hastalıklarının tedavisinde ve safra kesesi ile ilgili rahatsızlıklarda da kullanılabileceği bildirilmektedir. Ayrıca bazı kanser türlerinin tedavisi ve önlenmesinde olumlu etkilerinin olduğu açıklanmıştır. Bunlara ilaveten bazı cilt hastalıklarında ve yaralarda krem formunda kullanılabileceği de belirtilmektedir. Son olarak diyabet hastaları için özellikle de tip 2 diyabet hastalarında oldukça faydalı sonuçlar verdiği tespit bildirilmektedir.

Etnobotanik kullanımı açısından yapraklarının soğuk algınlığı tedavisinde kullanıldığı ve idrar yolları rahatsızlıklarında da olumlu etkilerinin olduğu ifade edilmektedir. Kızamık bitkisinin tansiyon hastaları için önemli besin kaynağı olduğu ve potasyum, kalsiyum, magnezyum ve fosfor içeriklerinin de birçok kültür bitkisine oranla daha yüksek olduğu bildirilmektedir.

Yöre insanları ile yapılan görüşmelerde genellikle şeker hastalığına ve tansiyona iyi geldiği söylenilen kızamık bitkilerin yapraklarının ilkbaharda toplandığını, meyvelerinin ise genel olarak Eylül sonunda olgunlaştığı söylenmiştir.

Önceki kısımlarda ifade edildiği gibi bulunduğu yörede yaşayan kişilere ve beslenme alışkanlıklarına bağlı olarak farklı şekillerde tüketilmektedir. Birçok yörede kış aylarında meyve suyu olarak tüketildiği tespit edilmiştir.

Ancak hemen her yörede ağırlıklı olarak saf bitki çayı olarak değil de çeşitli bitki çaylarının içine katılarak tüketildiği belirlenmiştir. Gıda endüstrisinde reçel, marmelat, tatlı, şarap üretiminde bunun yanı sıra bitkinin kök, kabuk kısımları ve meyveleri ise çay olarak değerlendirilebilmektedir. Kök ve kök kabukları, katartik (ishal yapıcı, bağırsak temizleyici), diüretik, ateş düşürücü, skorbüt, antiseptik özellikleri için kullanılır.

Görüldüğü gibi kızamık sağlık açısından birçok faydaları bulunan, çok değerli bileşenlere sahip olan ve besleyicilik değeri yüksek olan bir bitkidir. Bu bitkinin kullanımının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Örneğin mevcut meyve çaylarının içine içerik olarak zenginleştirme amacı ile katılabilme potansiyeli yüksektir.

Sağlık açısından birçok öneme sahip olan yabani bitkilerin/meyvelerin tüketiminin yeni nesillere aktarılması sağlanmalıdır. Besleyicilik değeri yüksek olan ve önemli kullanım alanına sahip olan bu meyvelerin ülkemizin birçok yöresinde tanınmadığı ve gereken ilgiyi görmediğini söyleyebiliriz.

Bu yabani meyve türlerinden pulp, nektar, marmelat, çay, meyve ekstraktı gibi ürünler elde edilebilir. Ayrıca diğer meyve ve sebze sularının vitamince zenginleştirilmesi yanında, pasta ve şekerleme sanayinde dolgu maddesi olarak yararlanılabilir.

Kaynak:

Karabulut, A. (2018). Bayburt ilinde doğal olarak bulunan Berberis vulgaris L. ve Berberis crataegina DC. yabani meyvelerinin biyokimyasal karakterizasyonu. Yüksek Lisans Tezi. Bayburt Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Ana Bilim Dalı

---

Bu yazı da ilginizi çekebilir;

Kara Kuşburnu (Rosa pimpinellifolia L.)’nun Sağlığa Faydaları